Termin „niska emisja”, mimo że jest powszechnie używany w dyskusji na temat jakości powietrza, nie jest zdefiniowany ani w unijnym, ani w polskim prawie środowiskowym, a możliwe instrumenty prawne, mające na celu ograniczanie tego negatywnego zjawiska, mogą być oceniane jako niewystarczające.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r.- Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627), w art. 3 pkt 4 definiuje pojęcie emisji, zgodnie z którym są to wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: substancje oraz energie, takie jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne. Definicja ta obejmuje wszystkie identyfikowane przez ustawodawcę rodzaje emisji, w tym emisję pyłów i gazów do powietrza.
Art. 96 ustawy mówi, że sejmik województwa może, w drodze uchwały, w celu zapobieżenia negatywnemu oddziaływaniu na środowisko lub na zabytki określić dla terenu województwa bądź jego części rodzaje lub jakość paliw dopuszczonych do stosowania, a także sposób realizacji i kontroli tego obowiązku.
Niska emisja to emisja szkodliwych pyłów i gazów na niskiej wysokości. To emisja z sektora transportowego, a także z sektora mieszkaniowego i komunalnego. W drugim znaczeniu jest to emisja pochodząca z lokalnych (przydomowych lub osiedlowych) kotłowni oraz z domowych pieców grzewczych, gdzie wysokość emitorów jest relatywnie niewielka (do ok. 30 – 40 m). Przeważnie jednak emitory te znajdują się na pułapie do 10 metrów. Charakteryzuje się ona niską efektywnością, spalaniem złej jakości węgla (węgiel zasiarczony, zasolony lub zapopielony), a często także odpadów powstających w gospodarstwie domowym (butelek plastikowych, elementów gumowych itp.) przy jednoczesnym złym stanie technicznym urządzeń oraz nieprawidłowym ich użytkowaniu. Zgodnie z ustawą z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (dział X, rozdział 1, art. 171, 176 i in.) za spalanie śmieci w piecach domowych, kominkach czy ogniskach grożą surowe kary; od grzywny, wynoszącej ok. 500 zł, aż po areszt. Jeśli natomiast spalanie odpadów przyczyni się do zagrożenia czyjegoś zdrowia lub życia, zgodnie z art. 183 tej ustawy obowiązuje kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. W przeciwieństwie do zanieczyszczeń generowanych przez szeroko rozumiany przemysł, oddziaływanie niskiej emisji ma zasięg lokalny, a niekiedy dotyczy tylko danego miasta lub dzielnicy.
Cechą tak pojmowanej niskiej emisji jest znaczące uwalnianie do powietrza na stosunkowo niewielkim, gęsto zaludnionym terenie zanieczyszczeń mogących znacząco negatywnie oddziaływać, w szczególności w przypadku dłuższej ekspozycji, na zdrowie i życie ludzi, żywotność całych ekosystemów oraz poszczególnych roślin i zwierząt. Do tych zanieczyszczeń zalicza się m.in. pyły zawieszone PM10 i PM2,5, trwałe zanieczyszczenia organiczne (HCB, PCDD/F czy też WWA), dioksyny, furany oraz metale ciężkie: rtęć, kadm, ołów, a także tlenki siarki i azotu, zaś do potencjalnych negatywnych oddziaływań zalicza się m.in. alergie i choroby układu oddechowego, w skrajnym przypadku powodujące wyższą od średniej śmiertelność narażonej populacji. Niska emisja wpływa też negatywnie na środowisko. Skażenie powietrza pogarsza stan zieleni miejskiej i generuje potrzebę zwiększenia kosztów jej pielęgnacji. Pyły niszczą zieleń, gdyż powodują zatykanie aparatów szparkowych liści, co może doprowadzić do zakłóceń w procesie fotosyntezy i przebiegu innych funkcji metabolicznych. W dłuższym okresie niska emisja przyczynia się również do powstawania zjawisk, które wpływają na nasilenie zmian klimatycznych. Aerozole pochodzące z niskiej emisji przyczyniają się do zmian bilansu cieplnego systemu Ziemia – atmosfera, co skutkuje m.in. lokalnymi i regionalnymi zmianami warunków pogodowych, które mogą znacząco wpływać na zmienność klimatu.
Podstawowym aktem prawnym na poziomie unijnym, związanym z ograniczaniem niskiej emisji jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2008/50/WE z 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (CAFE). Zawiera ona definicję „zanieczyszczenia”, zgodnie z którą jest to każda substancja znajdująca się w powietrzu, która wywołuje prawdopodobieństwo szkodliwego oddziaływania na zdrowie ludzkie i/lub środowisko jako całość (art. 2 pkt 2). Dyrektywa reguluje kwestie związane z zapewnieniem właściwej jakości powietrza w odniesieniu do dwutlenku azotu i tlenków azotu, pyłu zawieszonego (PM10 i PM2,5), ołowiu, benzenu, tlenku węgla oraz ozonu. Wymaga od państw członkowskich, aby wyznaczały na swoim terytorium strefy
i aglomeracje, i w ich ramach prowadziły ocenę oraz zarządzanie jakością powietrza. Zgodnie z art. 13 tego aktu, państwa członkowskie gwarantują, że na całym obszarze ich stref i aglomeracji poziom dwutlenku siarki, pyłu zawieszonego PM10, ołowiu, tlenku węgla, dwutlenku azotu i benzenu w powietrzu nie przekracza wartości dopuszczalnych (określonych w załączniku XI do dyrektywy).
O poważnej skali zjawiska niskiej emisji w Polsce świadczą dane zawarte w Raporcie Europejskiej Agencji Środowiska (EEA). W najnowszym raporcie EEA dokonała analizy jakości powietrza w Europe w okresie od 2000 do 2014 r. Największe problemy z powietrzem mają Polska i Bułgaria. Według WHO, najbardziej zanieczyszczonym miastem na naszym kontynencie jest Żywiec. Na drugim miejscu znalazła się Pszczyna, a na trzecim bułgarski Dimitrovgrad. Kraków otwiera drugą dziesiątkę zajmując 11 pozycję. Za największe skażenie powietrza w naszym kraju odpowiadają pyły zawieszone, oznaczone jako PM10 (z cząstkami o średnicy mniejszej niż 10 mikrometrów) i PM2,5 (z cząstkami o średnicy nie większej niż 2,5 mikrometrów). W Polsce i w Bułgarii zarejestrowano również najwyższe stężenie benzo(a)pirenu- rakotwórczego węglowodoru aromatycznego.
PRZECIWDZIAŁANIE
Możliwości ograniczania niskiej emisji uzależnione są od uwarunkowań lokalnych, społecznych
i ekonomicznych. Zmniejszenie ilości emitowanych zanieczyszczeń z sektora komunalno-bytowego, a w efekcie poprawa jakości powietrza, stanu środowiska i zmniejszenie zagrożeń dla zdrowia człowieka wymaga wielokierunkowych działań technicznych czy pozatechnicznych.
Skutecznym przeciwdziałaniem niskiej emisji jest zastąpienie przestarzałych kotłów nowoczesnymi konstrukcjami, które najczęściej spalają lepsze gatunkowo, a co za tym idzie, droższe paliwo. Konieczne jest bezwzględne przestrzeganie zakazu spalania odpadów w kotłach. Powoduje to wzrost kosztów ogrzewania, ale przyczynia się do poprawy zdrowia i warunków życia. Najskuteczniejszym sposobem zwalczania niskiej emisji jest podłączenie do sieci cieplnej i termomodernizacja grup budynków wielorodzinnych.
Ekologiczne przykłady regulacji prawnych w postaci programów ograniczania niskiej emisji:
Oceny jakości powietrza w danej strefie dokonuje Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska, w oparciu o prowadzony monitoring stanu jakości powietrza. Stanowi on podstawę do klasyfikacji stref. Zakwalifikowanie strefy np. do klasy C oznacza konieczność opracowania Programu Ochrony Powietrza. Celem tego Programu jest wskazanie kierunków działań naprawczych, których zastosowanie pozwoli na osiągnięcie wartości dopuszczalnych lub wartości docelowych.
Dobrym przykładem ograniczenia niskiej emisji jest opracowanie Programu Ograniczania Niskiej Emisji (PONE), polegającego na wymianie starych kotłów, pieców węglowych na nowoczesne kotły węglowe, retortowe, gazowe, ogrzewanie elektryczne, zastosowanie alternatywnych źródeł energii lub podłączenie do miejskiej sieci ciepłowniczej. Program zawiera kierunki działań, jakie należy przedsięwziąć w celu poprawy jakości powietrza i może być, w miarę potrzeb, weryfikowany i uaktualniany w oparciu o monitoring jego realizacji.
Program ograniczenia niskiej emisji powinien być długoterminowym narzędziem realizacji polityki ekologicznej miasta. Ma on pomagać tak władzom miasta jak i jego mieszkańcom w taki sposób, aby niezbędne dla poprawy jakości powietrza działania przeprowadzić w sposób jak najbardziej ekonomiczny, technicznie racjonalny, sprawnie, bez zbędnych formalności i jak najbardziej efektywny. Jednocześnie szeroka kampania informacyjno- edukacyjna powinna wskazać mieszkańcom nie tylko efekt ekologiczny, który można osiągnąć poprzez realizację PONE, ale przede wszystkim efekt zdrowotny, jaki osiąga się poprzez obniżenie stężeń nie tylko benzo(a)pirenu i pyłu zawieszonego, ale i wszystkich innych substancji zanieczyszczających będących efektem spalania węgla, czyli: dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, metali ciężkich, i innych węglowodorów rakotwórczych.